Главная » Статьи » Мои статьи |
Тимер уалган илдәОчсыз-кырыйсыз тайганы кичеп, черкиле сазлыкларны урап үтеп, бер манси ире белән аның хатыны гаҗәеп матур күл янына килеп чыкканнар. Суы искиткеч чиста-саф, балыгы мыжлап тора, урманы тулы киек, ди. Самотлор дигән исем биргәннәр күлгә. Ир белән хатын юрта корганнар, балык тотып, ауга йөреп, балалар үстереп, көн күрә башлаганнар. Күршеләренә тагын берничә гаилә килеп төпләнгән. Көннәрдән бер көнне болар янына кунакка әби (хатынның әнисе) килә. Кунак була, сыйлана, оныкларын сөя һәм... бер атнадан кайтып китәргә җыена башлый. «Ник ашыгасың! Нәрсә ошамады?» — диләр балалары. «Бар да әйбәт, тик сездә тавыш күп», — дигән ди карчык. Тайгада ялгызы гына яшәп өйрәнгән кешегә биредә ыгы-зыгы күп тоелгандыр, күрәсең. Бу риваятьтә искә алынган җирләрдә бүген бөтенләй башка тормыш кайный. Меңьяшәр тайганы кысрыклап шәһәрләр үсеп чыга, юллардан көне-төне куәтле «Татра»лар чабыша, буровойларның озын вышкалары күкне челтәрли. Көнбатыш Себернең нефть һәм газы соңгы ун елда илебезнең икътисадын тотып тора, федераль бюджетның, валюта кеременең төп өлешен тәэмин итә. Себерне Рәсәйнең генә түгел, Европаның да кочегаркасы дип атарга мөмкин. Кочегаркада эссе, ә монда салкын. Салкыны бер хәл, һава торышы көйсез кияү кебек — көненә кырыкка төрләнә. Иртән — илле градус салкын, төшкелектә — плюс биш, кичен — минус алтмыш булуы беркемне дә аптыратмый. Төньяккарак, котыпка таба табигать аеруча кырыс. Атмосферада кислород норманың яртысы гына, кыш (поляр төн) тугыз айга сузыла, җәен (поляр көндә) чебен-черки күз ачырмый. Салкын җил тынны куыра, температураның еш алмашынып торуы сәбәпле, йөрәккә, кан тамырларына көч килә, кан басымы уйный. Кояш нурлары җитешмәгәч, иммунитет какшый, организм хәлсезләнә. (Төмән өлкәсенең Ханты-Манси автономияле округында яшәгән 1357 мең кешенең 30 меңе хантылар, мансилар, ненецлар. Төньяк халыкларының гомер озынлыгы 10-15 елга кыскарак. Яңа туган балалар саны 69 процентка кимегән, алар арасында үлем очраклары гомумрусия күрсәткеченнән 1,7 тапкырга югарырак. Кайбер районнарда ирләрнең уртача гомер озынлыгы 40 яшьтән артмый.) Төньяк өчен хәтта корычны да махсус коялар. Гади тимер боз кебек уалып кына төшә. Тимер булып тимер дә чыдамаган шартларда кемнәр тир түгә соң? Ханты-Манси округын Себердә шаяртып «татар-хохол округы» дип тә йөртәләр. Төгәл генә статистика юк, әмма шунысы хак: үзенең егет-кызларын Себергә җибәрмәгән авыллар Башкортстанда сирәк. Кайбер зуррак авыллардан иллешәр-алтмышар кеше вахта ысулы белән яки даими рәвештә Себердә эшләп йөри. 1984нче елда СССРның Нефть сәнәгате министрлыгы «Төмән өлкәсендәге кайбер яткылыкларны Башнефть һәм Татнефть көчләре белән үзләштерү турында» дигән карар кабул итә. Менә шуннан соң биредәге нефть промыселларына татар, башкорт егетләре күпләп агыла башлый. Уренгой, Ямбург, Сургут, Нефтеюганск, Нижневартовск — бу шәһәр исемнәре безнең колакка Илеш, Дүртөйле, Чишмә атамалары кебек үк таныш һәм ятышлы яңгырый хәзер. Себер юлларында кешеләрне нәрсә йөртә? Элек Себер тайгаларында җинаятьчеләрнең, сәяси тоткыннарның, кулакларның, репрессия корбаннарының башын череткәннәр. Бер-ике дистә ел элек язылган очеркларда Себер нефтьчеләренең хезмәт дәрте, яшьлек романтикасы мактала, коммунизм төзүченең якты киләчәк хакына ал-ял белми эшләве сүрәтләнә. Ә бүген? «Нужа йөртә!» — диләр китүчеләр. «Озын акча!» — диләр илдә калучылар. Әйе, акча эшләргә теләүчеләрне Себер магнит кебек үзенә тарта. Иң уңганнар, иң чәмлеләр китә анда. Һәм бер-ике елда машина, дүрт-биш елда Уфадан яки яхшырак район үзәгеннән фатир да сатып алып куялар. Колхозга гомер буе бил бөксәң дә, ул кадәр табыш ала алмавың рас. «Без дә «бишле»гә укып йөрдек инде, — ди бер танышым. — «Икеле»дән башы чыкмаган сыйныфташларым Себергә китеп, череп баедылар. Мин биш ел институтта баш ваттым, хәзер нервы бетереп, мең тәңкәгә укытып йөрим. Күршем Рәфис әнә буровойда егерме биш мең ала, ди. Әнисенә эшкә йөрмәскә кушып киткән, ай саен ике мең сум акча җибәреп тора. Ел да диңгездә ял итәләр, машина алыштыралар, яңадан-яңага гына киенәләр, акчалары бер букча!». Себерләрнең тормышы кызыгырлык дәрәҗәдә рәхәт, җайлы тоела шул! Әйдәгез аларның үзләрен тыңлап карыйк әле. «Анда бөтенләй икенче тормыш», — ди Илсөяр Хәмәтдинова. Ул Чакмагыш авылында туган. БДПИның чит телләр бүлеген тәмамлаган. Ире — югары белемле нефтьче. Сургут шәһәрендә яшәүләренә унбиш еллап вакыт узган. — Безнең шәһәрдә хәтта балалар бакчаларындагы тәрбияче ярдәмчеләре дә югары белемле, — ди Илсөяр. — Без институттан соң юллама белән яшь белгечләр буларак килеп урнаштык. Шунда ук бүлмә бирделәр. Яшь гаилә өчен аерым торак, үзаллы тормыш бик мөһим. Әлбәттә, башта хезмәт хакы түбән иде. Эшли-эшли стажлы да, акчалы да, фатирлы да булдык. Ирем — геолог, үзем француз телен укытам. Мин эшләгән мәктәптә уку түләүле, аена ике мең сум, шуңа карамастан, баласын биредә укытырга теләүчеләр күп. Биш-алты ел элек, акча бөтенесен дә хәл итә, дигән фикер яшәсә, хәзер ата-аналар сыйфатлы белемнең, дәрәҗәле һөнәрнең иң зур байлык икәнлеген аңлый. Репетиторлык белән шөгыльләнү, ягъни өстәмә дәресләр бирү мөмкинлеге бар. Бер сәгать өчен 100-150 сум түләнә. Гомумән, Себердә намуслы эшләп, урлашмый-алдашмый да кешечә яшәп була. Кешечә — димәк, фатирга, машинага, берникадәр акцияләргә ия булып, теләгән киемне, азык-төлекне сатып алып. Мин үзебезне урта сыйныф вәкилләре дип саныйм. Җиргә (Себердә Уралның Европа ягын «Җир» дип йөртәләр) кайтырга туры килсә, гади укытучының эш хакына көн күрүне күз алдына да китерә алмыйм. Ихтыяҗлар, таләпләр башкачарак хәзер. Себердән күчеп китеп, аннан яңадан кайтып урнашкан гаиләләрне беләм. Муллыкка бер өйрәнгәч, тиенеңне дә чутлап яшәве кыен». Зөлфия Яңа Уренгой шәһәрендә яши. Анда урнашуларына дистә елдан артык. Яңа Уренгой төньяктарак, анда инде тундра хакимлеге, кәрлә каеннар, поляр төннәр... «Себерләрне җиңел байыйлар дип уйлап ялгышалар, — ди ул. — Без җәйге ялга кайту өчен кыштан ук мая җыя башлыйбыз. Ирем буровойда эшли. Эш хакын соңлаталар. Әле февральнекен яңа алды. Ул бер атна эшли, аннан бер атна ял итә. Эш урынына вертолетлар белән илтәләр, вагоннарда яшиләр. Себердә дә төрле кешеләр бар. Кире Җиргә кайтып китәргә теләп, поездга билетлык акча таба алмаганнары да очрый. Ике-өч ел элегрәк шулай да була иде: бригаданы тундрага илтәләр. Тегеләр ике-өч ай тир түгә. Аннан әйтәләр: акча ярты елдан соң гына биреләчәк, ә хәзергә сау булыгыз! Кешенең шәхес буларак ихтыярын сынау, аяусыз имтихан бу». «Себер йомшаклар өчен түгел, — дип, Зөлфиянең фикерен Иглин районы егете Винер Рәхимов куәтли. — Эшчеләр ел саен медицина тикшерүе үтә. Авыруларны шундук «бракка чыгаралар». Ни дисәң дә, эш урынында бер-бер хәл була калса, барысы өчен дә предприятие (компания) җавап бирергә, зур күләмле компенсация түләргә тиеш. Хезмәт шартлары авыр, каторга белән бер. Эчкән, тәртип бозганнарны шунда ук эштән куалар. Һәркем эш урынына ябышып ята. Ник дисәң, стаж җыелгач, хезмәт хакы үсә. Башта ярты ел саен унар процент («полярка» дип атала) өстәлә бара, ул сиксән процентка җиткәч, даими түләнә башлый. Эш табуы кыен хәзер. Дөрес, саз ерып торба ташый торган урынга һәрчак урнашып була. Ә менә чистарак, төшемлерәк эшкә урнашуы читен хәл. Туганнар, танышлар ярдәм итсә генә инде. Зуррак шәһәрләрдә фатирга кереп яшим дисәң, аена биш-алты мең сум түләргә кирәк, пропискага басуы да четерекле. Ачык тундрада көн-төн җигелгән бораулаучы егерме-утыз мең ала, ә коры, җылы бүлмәдә утырган оператор илле меңне «каера». Белемең юк икән, корычтай сәламәтлек, физик көч кирәк, аттай эшләргә кирәк. Мин үзем азрак акча җыярга да, үзебезнең район үзәгеннән йорт сатып алырга уйлыйм. Себердә гомерлеккә яшәргә калу турында сүз дә юк. Сәламәтлек какшый. Биредә калырга мәҗбүр булган пенсионерларны жәллим. Алар палаткаларда яшәп юл ярганнар, өйләр төзегәннәр. Бөтен җыйган акчалары банкларда янып беткән. Бик кайтырлар иде — тик кайда һәм ничек?» Әңгәмәдәшләремнең фикерләрен матбугат чаралары да куәтли. «Бораулаучы һөнәре престижын югалтты. Предприятиеләргә өметле яшьләрнең килүе дүрт ел элек кинәт кимеде. Дипломлы белгечләр 49,6 процент кына. Бүлекчә җитәкчеләренең уртача яше 50дән өстә», — дип яза «Нефть России» журналы (№ 7, 2000нче ел). Ел буена кояшны сагынып«Без май аенда Төмәннән Сочига очтык. Кар эремәгән, елгалар боздан арчылмаган иде әле. Июньдә генә боз китә. Аның икенче көнендә үк халык, су керү костюмнарын киеп, яр буйларына кызынырга чыга. Кояшның һәр нуры тансык», — дип сөйли себерләр. Төньяк районнарда поляр төндә кояш ике сәгатькә генә күренеп ала да, дөнья тагын караңгылыкка чума. Көньяктарак бакча тотып азапланучылар бар. Үсентеләрне өч-дүрт ай парникта карыйлар. Җир гел торфтан гына тора диярлек, шуңа күрә машина-машина кара туфрак китертергә кирәк. Кыскасы, яшелчә-җимеш үстерү бик мәшәкатьле һәм артык кыйммәткә төшә. Файдасыннан бигрәк, кызыгы инде. Кышкы ачы суыкларда температура утыз биш градустан төшсә, балалар мәктәпкә бармый. Укытучылар шуңа игътибар иткән: класс бүлмәсе җылы булып та, тышта салкын икән — укучыларның фикерләү сәләте кинәт түбәнәя. Гомумән, бик салкыннарда кешене йокы баса, йә бертуктаусыз ашыйсы килә, ди. Шәһәрләрдә гадәти шәһәр тормышы инде. Иртәнге аш, эш, кичке аш, телевизор һәм йокы. Алай дисәң дә, билгеле артистларның килүе берникадәр ямь өсти. Ф.Киркоров, А.Пугачева, В.Леонтьев, Д.Гурцкая һәм башкалар — биредә еш кунак. Себер байларында акча күптер дип уйлапмы, бер суперйолдыз билет хакын ике мең итеп куя һәм, нәтиҗәдә, ярты зал да җыя алмый. Яңарак Төмән өлкәсендә якташларыбыз Ризван һәм Нәфисә Хәкимнәр дә булып кайтты. Алардан Себер хакында сораштым. «Себер чәчкә ата, — диде алар. — Шәһәрләр бик төзек, бик матур. Һәр җирдә икешәр концерт куйдык. Аллага шөкер, заллар тулы иде. Шулай да милли җыр-моңга артык нык сусаганнар, дип булмый. Концертларга сайлап кына йөриләр. Татарстан артистлары еш килә. Якташлар искиткеч күп. Соңыннан сәхнә артына менеп, без шул-шул районнан, дип танышалар, кунакка чакыралар. Татарстан белән Башкортстан анда күчкәнме әллә дип торасың». Татарлар һәм башкортлар җыелышып сабантуйлар үткәрәләр икән. Мәчетләр һәр шәһәрдә диярлек бар. Һәр халык кулыннан килгәнчә үз гореф-гадәтләрен, телен саклап калырга тырыша, әрмән, украин җәмгыятьләре бар, Урта Азиядән, Кавказдан чыкканнар шулай ук аралашып яши. Кызганычка каршы, мәктәпләрдә милли телләр бөтенләй өйрәнелми. Себергә вахта белән йөреп эшләүче Дамир хәзрәт Муллаяновның сөйләгәне хәтергә төшә: «Күрше-тирә авыллардан безнең бригадада мулла барлыгын ишетеп киләләр, бәбигә исем кушарга, никах укырга, мәет озатырга чакыралар. Бервакыт мине бер урыс кешесе эзләп тапты. Улы үлеп киткән, якын тирәдә чиркәү-фәлән, православие руханилары юк икән. «Нинди дин булса да, Ходай бер, укы инде, — дип ялвара. — Денсез килеш җир куенына кертәбезмени баланы?» — ди. Ни хәл итим, мөселман исеме кушып, ясин чыктым. Аллаһ үзе кабул итсен», — ди Дамир хәзрәт. Себердә эшләүчеләр, гадәттә, ике ай ял итә. Күпләр җылы якка, диңгездә су кереп, комда кызынырга, туйганчы кояш нурларында коенырга ашыгалар. Өлкәнрәкләр диңгезгә бара алмый, чөнки климатны кискен алыштыру организмга авыр тәэсир итә. Предприятиеләр еш кына үз эшчеләренә һәм аларның гаиләләренә ташламалы путевкалар бүлә. Мәсәлән, дүрт кешелек гаилә Сочида нибары алты меңгә ял итеп кайта, ә тулы хакын түләсәң, егерме биш-утыз мең кирәк. Март-апрель айлары җитсә, тимер юл кассалары яны мәхшәргә әйләнә икән. «Җир»гә билетлар алып кую өчен галәмәт зур чиратлар хасил була. Анда даими йөреп, исемлектә «отмечаться» итеп торырга кирәк. Авиабилетлар кыйбат. Шуңа күрә дә күпләр машина сатып ала. Себерләргә, дөресен әйткәндә, машина туган якка кайтып килү өчен генә кирәк тә. Кышкы суыкларда аны кабызып булмый, нефтьчеләрне эш урынына вертолет ташый бит. Кайбер шәһәрләр арасын бары тик тимер юл гына тоташтыра. Кышкы юл («зимняк») бар барлыкка, ләкин җәй ул сазлыкка әйләнә. Автомагистральгә чыгар өчен автомобильне поезд платформасына урнаштыралар, кешеләр машина эчендә утыра. Кайчакта состав бишәр-алтышар сәгать туктамый бара, ә кайчак тәүлекләр буе хәрәкәтсез тора. Шулай мең михнәт белән олы юлга барып җитәләр. Ә алда — кояш, һава, туган як, кырлар, тугайлар, әти-әни, туганнар... Итекченең итеге юкБалалар бакчасына йөргән улым бервакытны телепузик сорап аптырата башлады. «Нәрсә соң ул»? — мин әйтәм. Баксаң, телевизорда шундый тапшыру бара, имеш. Көлеп торган түгәрәк йөзле, юан корсаклы, кәкре тәпиле, җырлый-сөйләшә белә торган йонтас курчаклар икән алар, Дипси, Боб, Ляля, тагын әллә кемнәр. Улым өзми дә куймый: «Әнә Радмилага әнисе алган бит, миңа да кирәк», — ди. Универмагларның уенчыклар бүлеген йөреп чыктым — юк телепузик. Кемдер Кытай базарына барырга киңәш итте. Кытай, Вьетнамда җитештерелгән тауарларны күмәртәләп сата торган склад-базарлар Уфада берничә. Алардагы әйбер карап йөргән халыкның күплеге! Киемнәрнең нинди генә фасоны, нинди генә төсе юк. Иң мөһиме — яшьләрне кызыктырырлык итеп соңгы мода буенча тегелгәннәр һәм хаклары арзан. (Соңгы ун елда Кытайның нефтькә ихтыяҗы ике тапкырга, 2000нче елда тагын сигез процентка арткан. Ә 80нче елларда исә, табылган нефтьнең өчтән бере читкә чыгарылган булган. Икътисадының үсеше ел да ун процент тәшкил итә.) Телепузикны да таптым. Рәсәйдә ул тапшыруны кайчан күрсәтә башлаганнар, ерак Кытайда кайчан аны эшләп чыгарырга өлгергәннәр диген! Базар җиленең кайсы якка исүен ничек сизәләр, халыкка кирәк, ихтыяҗ зур булган тауарларны ничек тиз җитештерәләр соң алар? Дөрес, сыйфат начар, ул киемнәр бер юуга, уенчыклар бер-ике уйнарга гына җитә. Әмма тауар бар! Хәрби самолетлар, куәтле бронетранспортерлар төзергә маһир Рәсәй, кызганычка каршы, үз-үзен киендерә, туйдыра, иң кирәкле көнкүреш тауарларын да җитештерә алмый әлегә. Себернең зәмһәрир салкыннарында туңып, котып җилләрендә ыжылдап, сәламәтлекне бетереп чыгарылган нефть һәм газ безнең илгә әнә шул начар сыйфатлы синтетик күлмәк-ыштан, ялтыравык тәтиләр булып әйләнеп кайта. Галимнәр әйтүенчә, без әзер продукция җитештерүчеләргә «чи» нефть сатып, аларга миллиардлаган долларлар бүләк итәбез. Илдә табылган углеводород чималын эшкәртергә өйрәнсәк, Рәсәй халкы күпкә, бик күпкә яхшырак яшәр иде. Туган як багажникка сыймыйОчраклы рәвештә бер видеокассета карарга туры килде. «Себерләрнең Себергә китүе» дип атарга мөмкин иде аны. Берәүләр җәйге ялдан соң Себергә җыеналар. Җиңел машиналарының «Пчелка» дигән арбалары бар. Август ахырлары иде, яшелчә-җимеш өлгергән мәл. Кишер, кызыл чөгендер, дүрт-биш капчык бәрәңге төяделәр. Суган-сарымсак, бал-вареньеларын урнаштырдылар. Мунча чормасыннан биш-алты кием каен миннеге алып төштеләр. Әниләре, идән себерергә шәп була дип, каз канаты кыстырды. Җәй көне җыйган исле үләннәрен, зәңгәр-сары мәтрүшкәләрен: «Их, юл буена урман исе иснәп барабыз!» — дип, машинаның арткы тәрәзә төбенә куйдылар. Саубуллашучыларның кочаклашуы, ирексездән тәгәрәп төшкән күз яшьләре чагылып калды. Авылның зәңгәр коймалы йортлары, юл буендагы кычкытканнар, аксыл болытлар йөзгән чиста күк, алтын-сары иген басулары йөгереп үтте... ...Киттеләр! «Тулпар», №4, 2001. | |
Просмотров: 1200 | |